विज्ञान कोडे भाग ८

विज्ञानकोडे भाग ८
टणक व शुभ्र अवयव शरीरात
घट्ट बसतो जबड्याच्या आत
मुखगुहेतील कठीण ऊतींची संरचना
हाडासमान भासतो, मदत करतो भोजना
चर्णव करतो अन्नाचे
सौंदर्य वाढवितो हास्याचे
----------------
उत्तर - दात (Teeth)
वैज्ञानिक स्पष्टीकरण

अनेक प्राण्यांच्या मुखात अन्नाचे तुकडे करण्यासाठी तसेच चर्वण करण्यासाठी दातांचा उपयोग होतो. दात हा टणक व शुभ्र अवयव आहे. दात हे जबड्यात घट्ट बसलेले असतात. वयानुसार मानवाचे दुधाचे दात पडून कायम दात येत असतात त्यांची संख्या बत्तीस असते. दातांमध्ये इनॅमल हा कठीण पदार्थ असतो. प्राण्यांच्या दातावरून त्याचे वय काढण्याची पद्धत आहे. दात हे कठीण ऊतींपासून बनलेले असतात. दंतमूळ हे हाडासमान भासणार्‍या पदार्थापासून बललेले असतात. मानवी जबड्यात पटाशीचे दात, सुळे दात, दाढा व उपदाढा असतात. दातामुळे चेहर्‍याचे सौंदर्य वाढते.

--------------------------------------
Like our Facebook page
------------------
https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

       ✍🏼 Writer✍🏼
SANDIP KRUSHNA JADHAO
    Chief Editor
    Noble Science
      7588090801
विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग २३ - अ‍ॅल्युमिनिअम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग-२३

मौल्यवान अ‍ॅल्युमिनिअम!

वैज्ञानिकांना १७८७ पर्यंत तुरटीत अनोळखी धातू असण्याची शक्यता वाटत होती.

रशियन रसायनशास्त्रज्ञ मेंडेलीव्ह यांनी मूलद्रव्यांची आवर्तसारणी तयार केली म्हणून इंग्रज रसायनशास्त्रज्ञांनी १८६९ मध्ये अ‍ॅल्युमिनिअमचा एक फ्लॉवरपॉट देऊन त्यांचा सत्कार केला. त्या काळीसुद्धा सोने, चांदी यांसारखे मौल्यवान धातू असतानाही अ‍ॅल्युमिनिअमचा फ्लॉवरपॉट देऊन सत्कार का केला असेल? याचं कारण म्हणजे त्याकाळी अ‍ॅल्युमिनिअम हे सोनं आणि चांदीपेक्षाही मौल्यवान होते म्हणून! हा धातू मौल्यवान का होता हे समजून घेण्यासाठी त्याच्या शोधाचा इतिहास आणि तो शुद्ध स्वरूपात खनिजांपासून वेगळं करण्यासाठी काय काय प्रयत्न करावे लागले, ते जाणून घ्यावे लागेल.

वैज्ञानिकांना १७८७ पर्यंत तुरटीत अनोळखी धातू असण्याची शक्यता वाटत होती. पण त्यातून तो धातू वेगळा करण्याची पद्धत त्यांना १८२५ पर्यंत तरी सापडली नव्हती. १८२५ मध्ये डेन्मार्कचे रसायनतज्ज्ञ ओस्र्टेड यांनी विद्युत अपघटन पद्धत वापरून अ‍ॅल्युमिनिअम धातू शोधला आणि अल्पप्रमाणात वेगळा केला. याच पद्धतीत सुधारणा करून जर्मन रसायनतज्ञ फ्रीड्रीख वोलर यांनी १८४५ पर्यंत गुणधर्म तपासता येईल एवढं अ‍ॅल्युमिनिअम मिळवलं खरं पण यात त्यांची १८ वर्षे खर्ची पडली. नंतर याच  पद्धतीत सुधारणा करून अ‍ॅल्युमिनिअमचे व्यावसायिक उत्पादन करणं शक्य झालं, पण तरीही आजच्यासारखं सर्रासपणे अ‍ॅल्युमिनिअमचा वापर करणं त्यावेळी महागच होतं.अ‍ॅल्युमिनिअम हा धातू पृथ्वीच्या कवचातील धातूंपैकी सर्वात विपुल म्हणजे ८.२ टक्के इतका असला तरी तो निसर्गात शुद्ध स्वरूपात सापडत नाही. आज इतक्या मोठय़ा प्रमाणात अ‍ॅल्युमिनिअमची उपलब्धता निर्माण होण्यासाठी दोन महत्त्वपूर्ण घटना घडल्या. पहिली घटना म्हणजे अ‍ॅल्युमिनिअम ऑक्साईडपासून अ‍ॅल्युमिनिअम धातू मिळवण्याची पद्धत अमेरिकी रसायनतज्ज्ञ चार्लस हॉल आणि फ्रेंच रसायनतज्ज्ञ पॉल हेरॉल्ट यांनी स्वतंत्रपणे १८८६ मध्ये विकसित केली आणि दुसरी घटना म्हणजे १८८८ मध्ये ऑस्ट्रेलियन रसायनतज्ज्ञ कार्ल जोसेफ बायर यांनी अगदी कमी खर्चात बॉक्साइट या खनिजापासून अ‍ॅल्युमिनिअम ऑक्साइडपासून मिळविण्याची ‘बायर’ पद्धत तयार केली. अ‍ॅल्युमिनिअमची अनेक खनिजं आहेत, पण फक्त बॉक्साइट या एकाच खनिजापासून अ‍ॅल्युमिनिअम किफायतशीरपणे मिळविता येते. बायर आणि हॉल-हेरॉल्ट या दोनही पद्धती वापरून आज जगभर अ‍ॅल्युमिनिअमचे उत्पादन किफायतशीरपणे घेतले जाते, म्हणूनच १८६९ मध्ये तो जेवढा मौल्यवान होता तेवढा आता राहिला नाही.

-शुभदा वक्टे, मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २३ जून

दिनविशेष २३ जून

 जोनास सॉल्क - पोलिओच्या लसचे संशोधक
            स्मृतिदिन - २३ जुन १९९५

जोनास सॉल्क (२८ अक्टूबर १९१४ - २३ जून १९९५) एक अमेरिकी चिकित्सा शोधकर्ता और विषाणुशास्त्री थे, जिन्हें पोलियो के पहले सुरक्षित और प्रभावी टीके के विकास के लिए जाना जाता है। रूसी यहूदी अप्रवासी की संतान जोनास का जन्म न्यूयॉर्क शहर में हुआ था। माता-पिता ने हालांकि औपचारिक शिक्षा प्राप्त नहीं की थी, लेकिन वे अपने बच्चों को सफल देखने चाहते थे। न्यूयॉर्क विश्वविद्यालय में मेडिकल स्कूल में पढ़ते हुए उन्होंने एक चिकित्सक बनने की बजाए चिकित्सा अनुसंधान की ओर कदम बढ़ा कर अपने लिए अलग राह चुनी।

पोलियो अथवा पोलियोमायलिटिस हा एक विषाणूंमुळेबालकांना होणारा आणि अपंग करणारा संसर्गजन्य रोग आहे. पोलियोमायलिटिस या शब्दाची व्युत्पत्ती ग्रीक भाषेमधील पोलियो (πολίός) म्हणजे ग्रे अथवा भुरा, मायलॉन (µυελός) म्हणजे मज्जारज्जू, तर -आयटिस (-itis) म्हणजे सूज या शब्दांपासून झाली आहे. पोलियोच्या उपसर्गाच्या ९०% घटनांमध्ये काहीच लक्षणे आढळून येत नाहीत, परंतु विषाणूनी रक्तप्रवाहामध्ये प्रवेश केल्यास पोलियो रुग्णांमध्ये बऱ्याच वेगवेगळ्या प्रकारची लक्षणे दिसून येतात. १% पेक्षा कमी रुग्णांच्याबाबतीत हा विषाणू मध्यवर्ती मज्जासंस्थेमध्ये प्रवेश करतो व शरीरातील स्नायूंच्या हालचालीस कारणीभूत असणाऱ्या 'गतिप्रेरक न्यूरॉनना' अपाय करतो. याचे पर्यवसान स्नायू दुर्बल होण्यामध्ये व शेवटी पक्षाघातामध्ये होते.

हजारो वर्षे पोलियो सक्रिय परंतु स्थिर अवस्थेत अस्तित्वात होता. १८८० नंतर पोलियोच्या साथींचे युरोपामध्ये मोठे उद्रेक होऊ लागले, आणि नंतर लगेचच अमेरिकेतपोलियोच्या साथीचा प्रसार झाला. १९१० पर्यंत जगात पोलियोचा खूपच प्रसार झाला होता, आणि त्याच्या साथींचा उद्रेक ही अगदी नेहेमीची घटना होऊ लागली. या साथींमुळे हजारो मुले आणि प्रौढ व्यक्ती अपंग झाल्या, व यामुळे पोलियोवर उपायकारक लस शोधण्यासाठी 'महाशर्यत' सुरू होण्यास जोर मिळाला. पोलियोच्या लसी विकसित करण्याचे श्रेय जोनस सॉल्क (१९५२) व अल्बर्ट सेबिन (१९६२) यांच्याकडे जाते. यांच्या प्रयत्नांमुळे पोलियोच्या रुग्णांची संख्या प्रतिवर्षी अनेक लाखांवरून काही हजारांवर आली आहे. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO), युनिसेफ व रोटरी इंटरनॅशनल या संस्थांच्या पोलियो निर्मूलनाच्या प्रकल्पांमुळे पोलियोचे जगातून लवकरच संपूर्ण उच्चाटन होईल अशी आशा निर्माण झाली आहे.

२००० मध्ये प्रशांत महासागराच्या पश्चिमेकडील चीन आणि ऑस्ट्रेलिया मिळून इतर ३६ देशांमध्ये पोलियोचे निर्मूनल झाले. २००२मध्ये युरोप पोलियोमुक्त जाहीर करण्यात आला. आता (२००६ नंतर) पोलियोच्या साथींचे उद्रेक फक्त भारत, पाकिस्तान, नायजेरिया, व अफगाणिस्तान या चार देशांमध्येच आढळून येत होते. (मार्च २७,२०१४ ला) जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) द्वारे भारत देशाला १०० प्रतिशत पोलियोमुक्त जाहीर करण्यात आले. भारतात सरकारने (१९९५) साली सुरू करण्यात आलेल्या पल्स पोलियो योजने मुळे भारत देश पूर्णपणे पोलियोमुक्त होऊ शकला.

विज्ञानकोडे भाग- ७

विज्ञानकोडे भाग- ७
अदृश्य शक्ति खगोलीय वस्तूची.
स्पर्धा लागते आकर्षित करण्याची.
परिभ्रमण आहे माझाच प्रभाव.
वस्तुमान व अंतरानुसार बदलतो स्वभाव.
फेकलेली वस्तू का येते जमिनीकडे.
न्यूटनने सोडविले सर्वप्रथम कोडे.
उत्तर - गुरुत्वाकर्षण शक्ती (Gravitational force)

Like our Facebook page
------------------
https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

       ✍🏼 Writer✍🏼
SANDIP KRUSHNA JADHAO
    Chief Editor
    Noble Science
      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग- २२- मॅग्नेशियम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग- २२

मॅग्नेशियम

मॅग्नेशियम हे मूलद्रव्य म्हणून शोध लावणारा स्कॉटिश रसायनशास्त्रज्ञ जोसेफ ब्लॅक!

अठराव्या शतकाच्या अखेरीस परिसाच्या शोधात असलेल्या एका किमयागाराने एप्सम गावाजवळ सापडणारे खनिज-जल उकळले, पण परिसाऐवजी त्यातून कडू आणि विरेचक गुणधर्म असणारी भुकटी (पावडर) त्याला मिळाली; काही वर्षांनी असेही लक्षात आले की, या भुकटीची कायम स्वरूपी अल्कली द्रव्यांशी प्रक्रिया होऊन पांढरी भुसभुशीत व वजनाने हलकी पावडर तयार होते. गंमत म्हणजे ग्रीसमधील मॅग्नेशिया गावी सापडणारे खनिज भाजले असता अशीच पावडर मिळते. यावरून या ‘एप्सम सॉल्ट’ला मॅग्नेशिया हे नाव पडले. असेही बोलले जाते की, एका विहिरीचे पाणी कडू असल्याने गार्यी पीत नाहीत, परंतु त्याच पाण्याने गायींच्या शरीरावरील जखमा अथवा पुरळ बरे होते, असे १६१८ साली इंग्लंडमधील एप्सम इथल्या एका शेतकऱ्याला आढळले होते. एप्सम म्हणजे मॅग्नेशियम सल्फेट जे आजही औषध म्हणून वापरले जाते. नैसर्गिक मॅग्नेशियम-सिलिकेटच्या दगडापासून केलेली भांडी व कारागिरीच्या वस्तू प्राचीन काळापासून वापरात आहेत. ग्रीक व रोमन लोक अ‍ॅस्बेस्टॉस या खनिजाचा वापर दिव्यांच्या वाती आणि न-जळणारे कापड बनविण्यासाठी करीत असत. एकूणच प्राचीन काळापासून मॅग्नेशियम हे मूलद्रव्य ज्ञात होते.

मॅग्नेशियम हे मूलद्रव्य म्हणून शोध लावणारा स्कॉटिश रसायनशास्त्रज्ञ जोसेफ ब्लॅक! १७५५ साली जोसेफ ब्लॅक यांनी मॅग्नेशिया (मॅग्नेशियम ऑक्साइड) हे लाइम अर्थात कॅल्शियम ऑक्साइडपेक्षा वेगळे असल्याचे दाखवून दिले. १७९२ साली अँटोन रबर्ट यांनी मॅग्नेशिया हे कोळशाबरोबर जाळून अशुद्ध स्वरूपात मॅग्नेशियम धातू वेगळा केला. १८०८ मध्ये सर हम्फ्री डेव्ही यांना शुद्ध स्वरूपातला मॅग्नेशियम अल्प प्रमाणात वेगळे करण्यात यश आले. १८३१ मध्ये फ्रेंच शास्त्रज्ञ ‘अँटोनी बसी’ यांनी मॅग्नेशियम क्लोराइड आणि पोटॅशियम यांच्या अभिक्रियेतून जास्त मात्रेमध्ये मॅग्नेशियम मिळवला.आवर्त सारणीत तिसऱ्या आवर्तनात, दुसऱ्या गणात, अणुक्रमांक १२ असलेला हा अल्कली-मृदा धातू पृथ्वीच्या कवचांत २.३ टक्के इतका आढळतो. क्षार-सरोवरे आणि समुद्राच्या पाण्यातदेखील मॅग्नेशियम मोठय़ा प्रमाणात असते. अति क्रियाशील असल्याने मॅग्नेशियम सहसा मुक्त स्वरूपात आढळत नाही. त्यामुळे पृथ्वीवर मॅग्नेशियमची १५० पेक्षा जास्त खनिजे सापडतात.

– डॉ. सुभगा काल्रेकर, मुंबई

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २२ जून

दिनविशेष २२ जून
२२ जून १९७८ - प्लुटोचा उपग्रह चारोनचा शोध James Christy याने लावला

शैरन, जिसे कैरन भी कहतें हैं, बौने ग्रह यम (प्लूटो) का सब से बड़ा उपग्रह है। इसकी खोज १९७८ में हुई थी। २०१५ में प्लूटो और शैरन का अध्ययन करने के लिए अमेरिकी सरकार द्वारा एक "न्यू होराएज़न्ज़" (हिंदी अर्थ: "नए क्षितिज") नाम का मनुष्य-रहित अंतरिक्ष यान भेजने की योजना है। शैरन गोलाकार है और उसका व्यास १,२०७ किमी है, जो प्लूटो के व्यास के आधे से थोड़ा अधिक है। उसकी सतह का कुल क्षेत्रफल लगभग ४५.८ लाख वर्ग किलोमीटर है। जहाँ प्लूटो की सतह पर नाइट्रोजन और मीथेन की जमी गुई बर्फ़ है वहाँ शैरन पर उसकी बजाए पानी की बर्फ़ है। प्लूटो पर एक पतला वायुमंडल है लेकिन शैरन के अध्ययन से संकेत मिला है के उसपर कोई वायुमंडल नहीं है और उसकी सतह के ऊपर सिर्फ़ खुले अंतरिक्ष का व्योम है। शैरन पर प्लूटो की तुलना में पत्थर कम हैं और बर्फ़ अधिक है।

भीतरी बनावट

खगोलशास्त्रियों में आपस में मतभेद है के शैरन के अन्दर बर्फ़ और पत्थर की अलग तहें हैं या पूरे उपग्रह में एक जैसा बर्फ़ और पत्थर का मिश्रण है। प्लूटो और शैरन का घनत्व देखकर अंदाजा लगाया जाता है के प्लूटो का ७०% द्रव्यमान पत्थर है जबकि शैरन का केवल ५०-५५% पत्थर है। इस से कुछ वैज्ञानिकों की सोच है के प्लूटो पर किसी अन्य वस्तु के ज़बरदस्त टकराव से उसका ऊपर का मलबा उड़कर एक उपग्रह के रूप में इकठ्ठा हो गया। इसलिए शैरन में प्लूटो की ऊपरी सतह की बर्फ़ अधिक है और प्लूटो के अन्दर के पत्थर कम। लेकिन इस विचार में एक शंका पैदा होती है - अगर वास्तव में ऐसा हुआ होता तो शैरन का और भी बड़ा प्रतिशत हिस्सा बर्फ़ का बना होना चाहिए और प्लूटो का और भी बड़ा प्रतिशत हिस्सा पत्थर का। इसलिए कुछ अन्य वैज्ञानिकों का मानना है के शैरन और प्लूटो शुरू से ही अलग वस्तुएँ थीं जो टकराई, लेकिन फिर अलग होकर एक-दुसरे की परिक्रमा करने लगी।

उपग्रह या जुड़वाँ ग्रह

प्लूटो और शैरन का मेल सौर मण्डल में अनोखा है। शैरन का व्यास (डायामीटर) प्लूटो के आधे से ज़्यादा है और उसका द्रव्यमान प्लूटो का ११.६% है - जो सौर मण्डल में किसी भी उपग्रह-ग्रह की जोड़ी में सबसे अधिक है। तुलना के लिए पृथ्वी के चन्द्रमा का व्यास पृथ्वी का लगभग एक-चौथाई और द्रव्यमान पृथ्वी का केवल १.२% है। इस कारण से प्लूटो और शैरन का मिला हुआ द्रव्यमान केन्द्र का बिंदु प्लूटो के अन्दर नहीं बल्कि इन दोनों के बीच के खुले व्योम में पड़ता है और प्लूटो और शैरन दोनों इस बिंदु की परिक्रमा करते हैं। अगर खगोलशास्त्र की परिभाषाएँ सख्ती से लगाई जाएँ तो ऐसी स्थिति में दो खगोलीय वस्तुओं को ग्रह-उपग्रह न कहकर जुड़वाँ ग्रह कहा जाता है। फिर भी आम तौर पर शैरन को प्लूटो का उपग्रह ही माना जाता है।

सामान्यज्ञान प्रश्नसंग्रह भाग-१३

सामान्यज्ञान प्रश्नसंग्रह भाग-१३
प्रश्न-१) अलिकडेच निर्माण करण्यात आलेले राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरणचे अध्यक्षपदी यांची निवड करण्यात आली.
उत्तर:-  लोकेश्वरसिंह पाटा

प्रश्न-२) राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरणाचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर:-  दिल्ली

प्रश्न-३) देशातील पहिला 3 डी डिस्प्ले मोबाईल ‘क्यूडी’ची निर्मिती या कंपनीने करण्याची घोषणा केली.
उत्तर:-  स्पाईस

प्रश्न-४) पेन्शनधारकांसाठी बायोमॅट्रिक स्मार्ट कार्डची निर्मिती करण्याचा निर्णय घेणारे देशातील पहिले राज्य.
उत्तर:- हिमाचल प्रदेश

प्रश्न-५) ‘सच अ लाँग जर्नी’चे लेखक कोण?
उत्तर:-  रोहिग्टन मिस्त्री

प्रश्न-६) 1919 साली भरलेल्या अखिल भारतीय खिलापत चळवळीचे अध्यक्ष म्हणून कोणाची निवड झाली होती ?
उत्तर:- महात्मा गांधी

प्रश्न-७) खालील पैकी कोणी देशी वृत्तपत्र कायदा संमत करून भारतीयांचा रोष ओढवून घेतला होता ?
उत्तर:- लॉर्ड लिटन

प्रश्न-८) आपण समाजवादी असल्याचे कॉंग्रेस च्या कोणत्या अध्यक्षाने स्पष्टपणे जाहीर केले होते ?
उत्तर:- पंडित नेहरू

प्रश्न-९) आंध्र राज्य हे भाषिक तत्वावर निर्माण झालेले भारतातील पहिले राज्य कोणत्या साली अस्तित्वात आले ?
उत्तर:- 1953

प्रश्न-१०) चीन ने भारतावर हल्ला केला, त्यावेळी भारताचे संरक्षण मंत्री कोण होते ?
उत्तर:- व्ही. के. कृष्ण मेनन

प्रश्न-११) प्लासीच्या लढाईत कोणाचा विजय झाला?
उत्तर:- प्लासीच्या लढाईत लाॅर्ड कर्झनचा विजय झाला.

प्रश्न-१२)मयूर सिहांसन कोणत्या बादशहाने तयार केले?
उत्तर:- मयूर सिहांसन शाहजहान बादशहाने तयार केले.

प्रश्न-१३) भारताचा पहिला गव्हर्नर-जनरल कोण?
उत्तर:- भारताचा पहिला गव्हर्नर-जनरल वॉरन हेस्टिंग्ज आहे.

प्रश्न-१४) सांचीचा स्तूंप कोणी बांधला?
उत्तर:- सांचीचा स्तूंप सम्राट अशोक यांने बांधला.

प्रश्न-१५) पेशवे घराण्याचा संस्थापक कोण होता?
उत्तर:- पेशवे घराण्याचा संस्थापक बाळाजी विश्वनाथ होता.

प्रश्न-१६) फत्तेपूर शिक्री चे स्थापत्य कुणाच्या कारकिर्दीत झाले?
उत्तर:- फत्तेपूर शिक्री चे स्थापत्य अकबर कारकिर्दीत झाले.

प्रश्न-१७) अजंठा लेणी कोणत्या राजांच्या काळात बांधली गेली?
उत्तर:- अजंठा लेणी वाकाटक राजांच्या काळात बांधली गेली.

प्रश्न-१८) कलिंगयुद्धामुळे कोणाच्या जीवनात परिवर्तन झाले?
उत्तर:- कलिंगयुद्धामुळे सम्राट अशोक यांच्या जीवनात परिवर्तन झाले.

प्रश्न-१९) बंगालमधील भक्तीसंप्रदायाचे प्रर्वतक कोण?
उत्तर:- बंगालमधील भक्तीसंप्रदायाचे प्रर्वतक चैतन्य महाप्रभू आहे.

प्रश्न-२०) भारत हे प्रजासत्ताक राष्ट्र कधी झाले?
उत्तर:- भारत हे प्रजासत्ताक राष्ट्र इ. स. १५ ऑगस्ट १९४७ ला झाले.

प्रश्न-२१) सिंधू संस्कुतीतील लोकांना कोणता प्राणी माहित नव्हता?
उत्तर:- सिंधू संस्कुतीतील लोकांना जिराफ हा प्राणी माहित नव्हता.

प्रश्न-२२) भारताशी व्यापार करणारे पहिले व्यापार कोणते?
उत्तर:- भारताशी व्यापार करणारे पहिले व्यापार पोर्तुगीज होते.

प्रश्न-२३) तंजावरचे प्रसिद्ध शिवमंदिर कोणी बांधले?
उत्तर:- चोल यांने तंजावरचे प्रसिद्ध शिवमंदिर बांधले.

प्रश्न-२४) दिल्लीहून देवगिरी ला राजधानी हलविणारा राजा कोण?
उत्तर:- दिल्लीहून देवगिरी ला राजधानी हलविणारा राजा महंमद तुघलक आहे.

प्रश्न-२५) भारताशी व्यापार करण्यात ब्रिटीश यशस्वी का झाले?
उत्तर:- आरमारी प्रभुत्वामुळे भारताशी व्यापार करण्यात ब्रिटीश यशस्वी झाले.

प्रश्न-२६) ब्राह्यो समाज चे संस्थापक कोण?
उत्तर:- ब्राह्यो समाज चे संस्थापक राजा राममोहन रॉय आहेत

सौ्जन्य- तंत्रस्नेही शिक्षक समूह महाराष्ट्र

ओळख मूलद्रव्यांची - भाग-२१ - सोडीअम

ओळख मूलद्रव्यांची - भाग-२१

सोडिअम

सोडिअम धातू शुद्ध स्वरूपात निसर्गात आढळत नाही.

सोडिअम हे अणुक्रमांक ११ असलेले तिसऱ्या आवर्तनातील आणि पहिल्या गणातील मूलद्रव्य! अणूमध्ये इलेक्ट्रॉनच्या तीन कक्षा असणारा सोडिअम हा चंदेरी रंगाचा अल्कली धातू आहे. पाण्यापेक्षा हलका असलेला हा धातू चाकूने कापण्याइतका मृदू असतो. पृथ्वीवर सापडणाऱ्या अनेक मूलद्रव्यांच्या विपुलतेमध्ये सोडिअमचा सहावा क्रमांक लागतो. चमचमणाऱ्या पिवळ्या रंगाची ज्योत देणारा सोडिअम आपल्या बाह्य़ इलेक्ट्रॉन कक्षेमध्ये असणाऱ्या एका इलेक्ट्रॉनमुळे अतिशय क्रियाशील आहे. हवेशी संपर्क येताच सोडिअमचे ऑक्साईड तयार होते. पाण्याशी संपर्क येताच स्फोटक अभिक्रिया होऊन हायड्रोजन आणि सोडिअम हायड्रॉक्साईड तयार होते. यासाठी सोडिअम तेलात किंवा निष्क्रिय वायूत ठेवला जातो.

सोडिअम धातू शुद्ध स्वरूपात निसर्गात आढळत नाही. सोडिअम हा फेल्डस्पार, सोडालाइट, क्रायोलाइट, झिओलाइट, हॅलाइट (सोडिअम क्लोराईड) आणि नॅट्रॉन अशा अनेकविध क्षारांच्या स्वरूपात सापडतो. आपल्या परिचयाचे सोडिअमचे क्षार म्हणजे नेहमीच्या वापरातील मीठ. मीठ म्हणजेच सोडिअम क्लोराईडच्या स्वरूपात हे मूलद्रव्य समुद्रात आणि खाऱ्या तलावांमध्ये आढळते. सोडिअम काबरेनेट हे आणखी एक परिचित संयुग, जे साबणामध्ये आणि कठीण पाणी (खनिजयुक्त पाणी) मृदू करण्यासाठी वापरले जाते. सोडियम बाय काबरेनेट खायचा सोडा म्हणूनही वापरले जाते.सोडिअमचा वापर संयुगाच्या स्वरूपात केल्याचे फार पूर्वीपासून आढळते. सोडिअम क्षारांचे वेफर्स रोमन सनिकांना त्यांच्या वेतनाबरोबर दिले जायचे. तसेच मध्य युरोपात सोडानम हे संयुग डोकेदुखीवर औषध म्हणून वापरले जायचे. सनिकांचे वेतन (लॅटिन शब्द सॅलेरियम) आणि सोडानमयावरून सोडिअमच्या नावाचा प्रवास सॅलॅरिअम ते सोडिअम असा सुरू झाला.

सर हम्फ्री डेव्ही या शास्त्रज्ञाने १८०७ मध्ये सोडिअम हायड्रॉक्साईडचे विघटन करून सोडिअम शुद्ध स्वरूपात मिळवला. लुईस जोसेफ-गे-लुझॅक आणि लुईस जेक्स थेनार्ड या फ्रांसच्या शास्त्रज्ञांनी कॉस्टिक सोडा आणि लोखंडाचा चुरा यांच्या मिश्रणाला उष्णता देऊन सोडिअम मिळवला. १८०९ मध्ये जर्मन शास्त्रज्ञ लुडविग विल्हेम गिल्बर्ट यांनी हम्फ्री डेव्ही यांचे संशोधन प्रसिद्ध करताना सोडिअमच्या नावात नॅट्रिअम असा बदल केला आणि १८१४ मध्ये जॉन्स जॅकोब बर्झेलिअस यांनी सोडिअमची संज्ञा नॅट्रिअम या लॅटिन नावावरून  ‘ठं’ अशी प्रसिद्ध केली.

–डॉ. मनीषा कर्पे

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

विज्ञानकोडे भाग-६

विज्ञानकोडे भाग-६
निकेल, लोह, क्रोमिअमचे आहे मिश्रण
उष्णतेने होते माझे प्रसरण
चकचकीत आहे, नाही गंजत कधी
पसंती असते माझी सर्वात आधी
अद्ययावत पदार्थ म्हणून सर्वत्र वापर

भांड्याच्या रूपात आहे घराघरात वावर

उत्तर- स्टेनलेस स्टील – Stainless steel

वैज्ञानिक स्पष्टीकरण

निकेल, क्रोमियम, लोह व कार्बन यांच्या संमिश्राला स्टेनलेस स्टिल असे म्हणतात. यामध्ये लोह 70 ते 90 टक्के व कार्बन 0.1 ते 0.7 टक्के असतो. क्रोमियम धातुमूळे पोलादाच्या गंजण्याच्या प्रक्रियेला आळा बसतो. त्यामुळे स्टिलच्या वस्तू न गंजता जास्त दिवस टिकतात. स्टेनलेस स्टिल हा चकचकीत पदार्थ असून त्यापासून विविध भांडी तयार केली जातात. विविध वाहनांचे भाग व औद्योगिक उपकरणे तयार करण्यासाठी स्टेनलेस स्टिलचा वापर केला जातो. 

--------------------------------------
Like our Facebook page
https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

       ✍🏼 Writer✍🏼
SANDIP KRUSHNA JADHAO
    Chief Editor
    Noble Science
      7588090801
विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

दिनविशेष २१ जून

दिनविशेष २१ जून
२१ जून वर्षातील सर्वात मोठा दिवस

1) पृथ्वी ही सूर्याभोवती फिरते. या परिक्रमेत पृथ्वीला सूर्याभोवती फिरण्यास लागणाऱ्या वेगामुळे २१ जून हा दिवस १३ तास १३ मिनिटांचा असतो. त्यामुळे २१ जून हा वर्षातील सर्वात मोठा दिवस असतो.

2) २१ जूनपासून उत्तरायन संपून दक्षिणायन सुरु होते. या दिवशी दिवस मोठा तर रात्र लहान असते. दिवस १३तास १३ मिनिटांचा असतो.

3) पृथ्वी अक्षवृत्त साडे तेवीस डिग्रीच्या झुकावाने ११ हजार किमी प्रती तासाच्या गतीने पश्चिमेकडून पूर्व दिशेला फिरते.

4) यासोबतच पृथ्वी आपल्या कक्षेतून एक लाख पाच हजार किमी तासाच्या वेगाने सुमारे ८९ कोटी ४० लाख किमी लंब वर्तुळाकार कक्षेत सूर्याची परिक्रमा करते.

5) वर्षातील २१ जून जसा मोठा दिवस असतो तसाच वर्षातला लहान दिवस २२ डिसेंबर असतो. या दिवसापासून दक्षिणायन संपून उत्तरायण सुरू होत असते.

6) पृथ्वीचा सूर्याभोवती फिरण्याचा वेग हा कमी होत आहे. २००४ मध्ये दक्षिण भारतात जी त्सुनामीची लाट आली त्यामुळे फिरण्याचा वेग हा ३ मायक्रोेसेकंदनी कमी झाला.

7) पृथ्वीचा फिरण्याचा वेग हा कमी होत चालल्याने ठरावीक वर्षांनंतर आंतरराष्ट्रीय घडीत लिप सेकंद अ‍ॅडजेस्ट करावा लागतो.

8) १९७२ मध्ये सर्वात प्रथम लिप सेकंद अ‍ॅडजेस्ट केला होता. इंटरनॅशनल अर्थ रोटेशन अ‍ॅन्ड रेफरन्स सिस्टीम सर्व्हिस ही आंतरराष्ट्रीय संघटना लिप अ‍ॅडजेस्ट करते. ३० जूनच्या मध्यरात्री किंवा ३१ डिसेंबरच्या मध्यरात्री लिप सेकंद अ‍ॅडजेस्ट केला जातो.

ओळख शास्त्रज्ञांची - बेंजामीन फ्रँकलीन

ओळख शास्त्रज्ञांची - बेंजामीन फ्रँकलीन

अमेरिकन इतिहासातील एक मोठे मिथक म्हणून आजही ज्याची नोंद आहे, ते बेंजामिन फ्रॅंकलिन आणि त्यांचा  पतंग. शाळेच्या पुस्तकातून आपण वाचत आलो, की बेन्जामिन महाशय एकदा बाहेर पडले असतांना, अचानक आलेल्या भर वादळात त्यांनी आपला पतंग उडवला आणि त्या पतंगावर वीज कोसळली. अशा प्रकारे बेंजामिन यांनी अपघाताने का होईना, विजेचा शोध लावला.

सुदैवाची गोष्ट अशी, की बेंजामिन यांचे नशीब त्यावेळी त्याहून जोरदार होते. अहो, जर ती वीज खरोखरच त्या पतंगावर पडली असती, तर आमचे बेंजामिनमहाशय त्यानंतर झालेल्या अमेरिकेच्या ऐतिहासिक स्वातंत्र्य जाहीरनाम्यावर सही करण्यास उपस्थित राहू शकले नसते. 

१७४६ मधील बॉस्टन शहराच्या भेटीच्या वेळी  बेंजामिन फ्रॅंकलिन यांच्यासमोर डॉ. अ‍ॅडॅम स्पेन्सर या स्कॉटिश प्राध्यापकाने  विद्युत शक्तीवरील एका प्रयोग करून दाखवला. स्थिर विद्युतशक्तीच्या या प्रयोगात अति उच्च दाबामुळे उडालेल्या ठिणग्या पाहून फ्रॅंकलिन महाशय अत्यंत प्रभावित झाले. त्यांनी स्पेन्सर यांचे ते उपकरण विकत घेऊन टाकले. त्याशिवाय आणखी काही प्रयोग करण्याच्या नादात  फ्रॅंकलिन इतके पडले की पीटर कोलीन्सन या त्यांच्या इंग्लंडमधील मित्राने,  आणखी काही सामग्री तसेच त्याने केलेल्या प्रयोगांच्या नोंदी बेन्जामिन यांना पाठवल्या.

हा सारा विषय फ्रॅंकलिन यांना इतका भावला की त्यांनी त्याबाबतीत युरोपमधील काही आघाडीच्या संशोधकांशी संपर्क साधला. त्यांचा असा दावा होता की ही विद्युतशक्ती दोन प्रकारची आहे. एखादी काचेची कांडी घासली, की त्यात  स्थिर विद्युत शक्ती निर्माण होते आणि ती कांडी एखादा हलका चेंडू आकर्षित करू शकते. फ्रॅंकलिन यांच्या प्रयोगांमुळे युरोपात उत्साहाची लाटच जणू आली. विद्युत शक्तीचा अभ्यास करणा-या या व्यक्तिमत्वाविषयी  कुतूहल निर्माण झाले.

वयाची  बेचाळीस वर्षे पूर्ण होत असतांना मुद्रणाच्या व्यवसायात नाव कमावणा-या फ्रॅंकलिन यांनी आता आपले लक्ष विद्युत शक्तीतील प्रयोगांवर केद्रित केले. त्यांना आता जाणून घ्यायचे होते की आकाशातली वीज आणि स्थिर विद्युत शक्ती यांचा काही परस्परांशी निकटचा संबध आहे की काय,  त्यांचे  मूळ  एकच आहे की काय ? एका ढगातून दुस-या ढगाकडे आणि त्या ढगापासून  पृथ्वीकडे   होणारा विद्युत शक्तीचा प्रवास, हीच कोसळणा-या वीजेबाबतची आपली संकल्पना  बरोबर आहे की काय,  हे  पडताळून पाहण्यासाठी  मग १७४९ मध्ये फिलाडेल्फिया येथे प्रयोग केले गेले. तरीही त्यांना हवे होते की हा वादळी वातावरणातील ढगातून कडाडून होणारा विजेचा कल्लोळ कसा काय “पकडता” येईल. आणि मग तसे झाले तर,  तो एखाद्या कुपीत साठवून त्यावर अभ्यास करता येईल काय ? म्हणून त्यांनी ढगातून होणा-या विद्युत भारावर प्रयोग करण्याचे  योजले. ते असे काहीसे होते :-

      ” एखाद्या उंचच उंच मनो-यावर अथवा सुळक्यावर पहारेक-याच्या खोलीसारख्या (sentry-box) एका बंद कक्षाची स्थापना करा की ज्यात एक माणूस व एक विद्युत टेबल (electrical stand)  असेल.  त्या टेबलाच्या मध्यभागी एक लोखंडी रॉड उभा करा. त्याचे टोक वाकवून  वरच्या दिशेला वीस ते तीस  फूट एवढे दाराबाहेर आणा. ते टेबल मात्र स्वच्छ आणि कोरडे ठेवायला पाहिजे. जेव्हा आकाशात ढग त्या मनो-याजवळून जात असतील तेव्हा त्या खोलीतील माणसाने टेबलावर उभे राहावे. विजेचा धक्का किंवा विजेच्या  लोळातून निर्माण होणा-या ठिणग्या यांपासून त्या माणसाला इजा न होण्याची प्रतिबंधक  योजना करा. “

प्रिस्टले लिहिलेल्या प्रयोगाच्या  वृत्तांतातील एक वाक्य वाचा  :- 

” एक आशेचा ढग आला आणि काहीही न घडता निघून गेला. तेवढ्यात दोरी सैल झालेली आढळली. फ्रॅंकलिन यांनी आपल्या बोटाने ती किल्ली धरली आणि शोधाची समाप्ती झाली. फ्रॅंकलिन यांना एक जाणवेल असा विजेचा हलकासा धक्का बसला होता. “

फ्रॅंकलिन यांच्या किल्लीवर ठिणग्या पडत होत्या आणि विद्युत शक्ती एका घटामध्ये (Leyden jar)    जमा होत होती. येथे एक महत्वाची गोष्ट नमूद केली पाहिजे, की कोणत्याही क्षणी फ्रॅंकलिन यांच्या पतंगावर वीज कोसळली नव्हती. ढगातून कोणत्याही प्रकारचा धक्का पतंगाला जाणवला नव्हता. खरे पाहिले तर तो फ्रॅंकलिन यांचा उद्देशही नव्हता. त्यांना फक्त ढगामधून दोरीच्या माध्यमातून विद्युत भार जमा करायचा होता. ती दोरी फ्रॅंकलिन जमिनीला लावेपर्यंत विद्युत भारीत झाली होती आणि फ्रॅंकलिन  यांचे बोट त्या किल्लीला लागल्यावर तो भार त्यांच्या शरीरातून जमिनीत गेला होता.