विज्ञान कोडे भाग - ४२

विज्ञान कोडे भाग - ४२

निसर्गाची मी आहे शोभा.

जन्मापासून आहे सदैव उभा.

अन्न आहे माझे सूर्यप्रकाश नि पाणी.

अंगाखाद्यावर बसून पक्षी गातात गाणी.

माझ्यामुळे तुम्हाला प्राणवायू मिळतो.

तुम्हाला सावली देताना मी उन्हात तळतो.

उत्तर- झाड ( Tree)

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५९ - हिरण्य

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५९

हिरण्य!

काही दिवसांपूर्वीच एका मासिकात, ‘सोने मोडून चांदी खरेदी करावी काय?’

काही दिवसांपूर्वीच एका मासिकात, ‘सोने मोडून चांदी खरेदी करावी काय?’ अशा मथळ्याखाली चांदीच्या प्रचंड भाववाढीनिमित्ताने एक लेख प्रसिद्ध झाला होता. चांदीचे दिवसेंदिवस वाढणारे भाव आणि तरीही वाढत जाणारी मागणी यांचा आढावा घेणारा तो लेख अतिशय माहितीपूर्ण होता. त्या लेखाच्या निमित्ताने एकंदरीतच आपल्या आयुष्यात मोलाचं स्थान असलेल्या या ‘मौल्यवान’ धातूंच महत्त्व डोळ्यांसमोर तरळून गेलं.

दुर्मीळ खनिज असलेले अनेक धातू जगात आहेत पण त्या सर्वानाच मौल्यवान म्हटलं जात नाही. मग मौल्यवान धातू नेमके कोणते, त्यांची नावं काय आणि त्यांना ‘मौल्यवान’ का म्हणतात?

मौल्यवान हे बिरुद मिरवण्यासाठी धातूंमध्ये काही खास गुणधर्म असावे लागतात. धातू दिसायला चकचकीत देखणे असावेत हा गुणधर्म तर हवाच, त्याशिवाय धातू लवचीक हवा. एखाद्या धातूची जेवढी बारीक तार काढता येईल तेवढा तो महत्त्वाचा ठरतो. धातू तापवला की ठरावीक तापमानाला वितळतो. द्रवरूपातल्या धातूला अधिक उष्णता दिली की तो ठरावीक तापमानाला उकळतो. त्या तापमानाला धातूचा उत्कलनबिंदू म्हणतात. मौल्यवान धातूंचे उत्कलनबिंदू इतर धातूंपेक्षा खूप जास्त असतात. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मौल्यवान धातू इतर धातूंच्या तुलनेत कमी क्रियाशील असतात. दमट हवेशी जरासा संपर्क आला की लोखंड गंजून जातं, म्हणजेच त्याचं ऑक्साईड तयार होतं. ही रासायनिक अभिक्रिया जलद आणि सहजपणे होते. पण मौल्यवान धातू इतक्या सहजपणे रासायनिक अभिक्रिया करत नाहीत. आणि हे सर्व गुणधर्म असलेला चांदी हा मौल्यवान धातू तर आपल्या नेहमीच्या परिचयाचा आहे.

आवर्त सारणीतील पाचव्या आवर्तनात आणि अकराव्या गणातील, अणुक्रमांक ४७ असलेल्या चांदी या मूलद्रव्याचा शोध नक्की कधी आणि कोणाला लागला माहीत नाही. कारण अगदी इसवी सनपूर्व काळापासून चांदी वापरात असल्याचे उल्लेख आपल्या प्राचीन ग्रंथात आढळतात. हिरण्य म्हणून आज आपण सोन्याला संबोधत असलो तरी काही ग्रंथांमध्ये चांदीचा उल्लेख ‘हिरण्य’ या नावाने केलेला  दिसतो.

– डॉ. मानसी राजाध्यक्ष (मुंबई)

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २८ जुलै

दिनविशेष २८ जुलै

Baruch Samuel Blumberg - बरुच ब्लुमबर्ग

कार्य - work on the hepatitis B virus - हेपीटायटिस बी या रोगजंतुचा शोध

जन्मदिन -२८ जुलै १९२५

Baruch Samuel Blumberg (July 28, 1925 – April 5, 2011) — known as Barry Blumberg — was an American physician, geneticist, and co-recipient of the 1976 Nobel Prize in Physiology or Medicine (with Daniel Carleton Gajdusek), for his work on the hepatitis B virus while an investigator at the NIH. He was President of the American Philosophical Society from 2005 until his death.

Blumberg received the Nobel Prize for "discoveries concerning new mechanisms for the origin and dissemination of infectious diseases." Blumberg identified the hepatitis Bvirus, and later developed its diagnostic test and vaccine.

🔹 हेपेटाइटिस बी🔹

यह 'बी' टाइप के वायरस से होने वाली बीमारी है। इसे सीरम हेपेटाइटिस भी कहते हैं। यह रोग रक्त, थूक, पेशाब, वीर्य और योनि से होने वाले स्राव के माध्यम से होता है। ड्रग्स लेने के आदि लोगों में या उन्मुक्त यौन सम्बन्ध और अन्य शारीरिक निकट सम्बन्ध रखने वालों को भी यह रोग हो जाता है। विशेषकर अप्राकृतिक संभोग करने वालों में यह रोग महामारी की तरह फैलता है। इस दृष्टि से टाइप 'ए' के मुकाबले टाइप 'बी' ज्यादा भयावह होता है। इस टाइप का प्रभाव लीवर पर ऐसा पड़ता है कि अधिकांश रोगी 'सिरोसिस ऑफ लिवर' के शिकार हो जाते हैं। एक अनुमान के मुताबिक पूरी दुनिया में लगभग दो अरब लोग हेपेटाइटिस बी वायरस से संक्रमित हैं और तकरीबन 35 करोड़ से अधिक लोगों में क्रॉनिक (लंबे समय तक होने वाला) लिवर संक्रमण होता है, जिसकी मुख्य वजह शराब का सेवन है।

नेशनल इंस्टीट्यूट ऑफ अल्कोहल एब्यूस एंड एल्कोहलिज्म के एक अनुसंधान से पता चला कि 15 साल से कम उम्र में शराब का सेवन शुरू करने वाले युवाओं में 21 साल की उम्र में शराब पीना शुरू करने वाले किशोरों की तुलना में शराब के आदि होने की संभावना चार गुना तक अधिक होती है। और शराब पीने की इसी आदत के चलते उन्हें कुछ ही महीनों में हेपेटाइटिस बी का शिकार भी बनना पड़ता है।

हेपेटाइटिस बी लक्षण

• त्वचा और आँखों का पीलापन।

• गहरे रंग का मूत्र।

• अत्यधिक थकान।

• उल्टी और पेट दर्द।

*हेपेटाइटिस बी के बचाव

• घाव होने पर उसे खुला न छोड़ें। यदि त्वचा कट फट जाए तो उस हिस्से को डिटॉल से साफ करें।

• शराब ना पिएं।

• किसी के साथ अपने टूथब्रश, रेजर, सुई, सिरिंज, नेल फाइल, कैंची या अन्य ऐसी वस्तुएं जो आपके खून के संपर्क में आती हो शेयर न करें।

• नवजात बच्चों को टीका लगावाएं।

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५८ - पॅलॅडीअम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५८

पॅलॅडिअम

पॅलॅडिअमचा उपयोग रसायनशास्त्रात उत्प्रेरक म्हणून केला जातो.

पॅलॅडिअम हे फार क्वचित चच्रेत असलेले मूलद्रव्य असून त्याची ज्ञाती जनसामान्यात विशेष नाही. पॅलॅडिअम या मूलद्रव्याचा शोध १८०३ साली लंडनमध्ये इंग्रज संशोधक विल्यम वॉलस्टन यांनी लावला. पॅलॅडिअम हे नाव त्या काळी नुकत्याच शोध लागलेल्या लघू ग्रह पल्लास यावरून ठेवले गेले. त्याआधी इ. स. १७०० मध्ये ब्राझीलच्या खाणीत एक धातू सापडला होता, त्याला ‘ओरो पोड्रे’ हे नाव दिले होते. या पोर्तुगीज भाषेतील शब्दाचा अर्थ निरुपयोगी सोने असा होतो. हा धातू म्हणजे सोने आणि पॅलॅडिअमचे संमिश्र होते. सध्या व्हाइट गोल्ड (सफेद सोने) वापरण्याकडे लोकांचा कल वाढत आहे. व्हाइट गोल्ड हे संमिश्र करताना काही वेळा सोन्याबरोबर पॅलॅडिअम मिसळतात.

पॅलॅडिअम हा धातू प्लॅटिनमसारखा मऊ व चांदीसारखा चमकणारा आहे. याचा वितळणिबदू १५५५ अंश सेल्सिअस व घनता पाण्यापेक्षा बारा पट जास्त आहे. हा धातू बहुतांश सोन्याच्या खाणीत मिश्रधातू रूपात सापडतो. पॅलॅडिअमची नैसर्गिक उपलब्धता रशिया, दक्षिण आफ्रिका, कॅनडा आणि उत्तर अमेरिका या देशांमध्ये आहे. या मौल्यवान धातूची आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील किंमत प्रत्येक किलोग्रॅमला ३६००० डॉलर म्हणजे जवळपास किलोचे २२ लाख रुपये इतकी आहे. त्याचा चमकदारपणा, तन्यता, वर्धनीयता यांचा उपयोग १९३० पासून दागिने बनविण्यासाठी होऊ लागला. पॅलॅडिअम शल्यचिकित्सेची अवजारे तसेच दंतवैद्यकशास्त्रात; जसे दातातील पोकळी भरणे यासाठी वापरला जातो. अर्ध्याहून अधिक पॅलॅडिअम हा वाहनांच्या उत्प्रेरक परिवर्तकामध्ये वापरला जातो. उत्प्रेरक परिवर्तकामध्ये विषारी वायूंवर नियंत्रण ठेवता येते.

पॅलॅडिअमचा उपयोग रसायनशास्त्रात उत्प्रेरक म्हणून केला जातो. रंग व औषधे बनवण्याच्या प्रक्रियेत निर्माण होणारी उप-उत्पादने ही पर्यावरणाला हानीकारक आहेत. याला पर्याय म्हणून पॅलॅडिअम हा उत्प्रेरक वापरला जाऊ लागला. या प्रक्रियेत ०.१ ते ०.५ टक्के पॅलॅडिअम कार्बनमध्ये मिसळून अभिक्रिया केल्या जातात. तेच उत्प्रेरक १०-२० वेळा वापरले जाऊ शकते व त्यानंतर या उत्प्रेरकावर प्रक्रिया करून ते परत मिळवले जाऊ शकते. या प्रक्रियेत फक्त १० टक्के पॅलॅडिअम वाया जाते. अशा रीतीने पॅलॅडिअम हे आर्थिकदृष्टय़ा किफायतशीर आहे आणि त्याच्या वापरामुळे पर्यावरणाला आपण ऱ्हास होण्यापासून वाचवू शकतो. संगणक, मोबाइलमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या सिरॅमिक कपॅसिटर्समध्ये (संधारित्रामध्ये) पॅलॅडिअमचा वापर केला जातो.

क्रांती आठल्ये

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २७ जुलै

दिनविशेष २७ जुलै

डाॅ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम - सुप्रसिद्ध भारतीय शास्त्रज्ञ

स्मृतिदिन - २७ जुलै २०१५

डॉ. अवुल पाकीर जैनुलाबदिन अब्दुल कलाम तथा ए. पी. जे. अब्दुल कलाम (तमिळ: அவுல் பகீர் ஜைனுலாப்தீன் அப்துல் கலாம்) (ऑक्टोबर १५, इ.स. १९३१ - २७ जुलै, इ.स. २०१५) हे भारतीय शास्त्रज्ञ आणि भारताचे अकरावे राष्ट्रपती (कार्यकाळ २५ जुलै, इ.स. २००२ ते २५ जुलै, इ.स. २००७[१]) होते. आपल्या आगळ्या वेगळ्या कार्यपद्धतीमुळे ते 'लोकांचे राष्ट्रपती' म्हणून लोकप्रिय झाले.

१९६३ मध्ये ते भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेत (इस्रो) क्षेपणास्त्र विकासातील पिएसएलव्ही(सेटेलाइट लॉन्चिंग व्हेईकल) च्या संशोधनात भाग घेऊ लागले.इंदिरा गांधीपंतप्रधान असताना भारताने क्षेपणास्त्र विकासाचा एकात्मिक कार्यक्रम हाती घेतला त्या वेळी डॉ. कलाम पुन्हा डीआरडीओमध्ये वैयक्तिक कामापेक्षा सांघिक कामगिरीवर त्यांचा भर असे व सहकार्‍यांमधील उत्तम गुणांचा देशाच्या वैज्ञानिक प्रगतीसाठी उपयोग करून घेण्याची कला त्यांच्यामध्ये होती. क्षेपणास्त्र विकासकार्यामधील 'अग्नी' क्षेपणास्त्राच्या यशस्वी चाचणीमुळे डॉ. कलाम यांचे जगभरातून कौतुक झाले. पंतप्रधानांचे वैज्ञानिक सल्लागार म्हणून काम करतांना देशाच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने त्यांनी अनेक प्रभावी धोरणांची आखणी केली. त्यांनी संरक्षण मंत्र्यांचे वैज्ञानिक सल्लागार व डीआरडीओ चे प्रमुख म्हणून त्यांनी अर्जुन हा एम.बी.टी.(मेन बॅटल टँक) रणगाडा व लाइट काँबॅट एअरक्राफ्ट (एलसीए) यांच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली.

विज्ञानाचा परम भोक्ता असणारे डॉ. कलाम मनाने खूप संवेदनशील व साधे होते. त्यांना रुद्रवीणा वाजण्याचा, मुलांशी गप्पा मारण्याचा छंद होता. भारत सरकारने 'पद्मभूषण', 'पद्यविभूषण' व १९९८ मध्ये 'भारतरत्‍न' हा सर्वोच्च किताब देऊन त्यांचा सन्मान केला. डॉ. कलाम हे अविवाहित व पूर्ण शाकाहारी होते. बालपण अथक परिश्रमांत व्यतीत करून विद्येची अखंड साधना करीत खडतर आयुष्य जगलेले, आणि जगातील सर्वात मोठया लोकशाही राष्ट्राच्या राष्ट्रपतिपदी निवड झालेले डॉ. कलाम, हे युवकांना सदैव प्रेरणा देणारे व्यक्तिमत्त्व होते. पुढील वीस वर्षांत होणार्‍या विकसित भारताचे स्वप्न ते सतत पाहत असत.

विज्ञान कोडे भाग - ४१

विज्ञान कोडे भाग - ४१

चव असते माझी आंबट गोड, 

वेलीला टांगला असतो घड.

पक्व फळ माझे आहे उत्तम खाद्य, 

काही प्रजातीपासून बनवितात मद्य.

रसाळ मृदुफळे गोलसर बांधणी, 

आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत जास्त आहे मागणी.

उत्तर- द्राक्षे    ( Grapes )

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५७ - -होडीअम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५७

देखणे र्होडीअम!

अनेक नक्षीदार सोन्याच्या दागिन्यांवर ऱ्होडिअमचा थर चढवून ते अधिक देखणे आणि मौल्यवान केले जातात.

ऱ्होडिअम हे मूलद्रव्य साधारणपणे दोन हजार अंश सेल्शियस तापमानाला वितळतं आणि द्रवरूपातलं ऱ्होडिअम आणखी तापवलं तर साधारणपणे चार हजार पाचशे अंश सेल्सिअसला उकळायला सुरुवात होते. पाण्याच्या बारा पट जास्त घनता असलेलं हे मूलद्रव्य अत्यंत उत्तम उष्णतावाहक आणि विद्युतवाहक आहे.

ऱ्होडिअम हे मूलद्रव्य जरी प्लॅटिनमच्या कुटुंबातलं असलं आणि म्हणून त्याचे गुणधर्म प्लॅटिनम किंवा पॅलॅडिअमसारखेच असले तरी बऱ्याच वेळा प्लॅटिनम किंवा पॅलॅडिअममध्ये थोडय़ा प्रमाणात ऱ्होडिअम मिसळून त्यांचं संमिश्र तयार केलं जातं. असं केल्याने प्लॅटिनम किंवा पॅलॅडिअमचा कठीणपणा वाढतो आणि एवढंच नव्हे तर असं संमिश्र लवकर गंजत नाही किंवा त्यावर आम्लांचा फारसा परिणाम होत नाही.

याच गुणधर्मामुळे, अनेक विद्युत उपकरणांमध्ये ऱ्होडिअमच्या समिश्रांचा उपयोग केला जातो. ऱ्होडिअमच्या पृष्ठभागावरून प्रकाशाचं पूर्ण परावर्तन होत असल्यामुळे, या समिश्रांचा समावेश अनेक प्रकाशीय उपकरणांमध्ये केला जातो. त्याचबरोबर अनेक वैद्यकीय उपकरणांमध्येही ऱ्होडिअम संमिश्रे वापरली जातात.

दागिन्यांच्या दुनियेत तर ऱ्होडिअमला खूपच मोठा मान आहे. ऱ्होडिअम खूप लवचीक आहे आणि काही ठरावीक रासायनिक पद्धतीने दुसऱ्या धातूंवर ऱ्होडिअमचा पातळ मुलामा- पातळसा थर- चढवता येतो. अनेक नक्षीदार सोन्याच्या दागिन्यांवर ऱ्होडिअमचा थर चढवून ते अधिक देखणे आणि मौल्यवान केले जातात. हिऱ्यांच्या दागिन्यांची कोंदणं करताना ती जर ऱ्होडिअम प्लेटेड असतील म्हणजेच ऱ्होडिअमचा थर चढवून केलेली असतील तर ते दागिने अत्यंत आकर्षक दिसतात.

ऱ्होडिअम हा एक उत्कृष्ट ‘उत्प्रेरक’देखील आहे. म्हणजेच बऱ्याच रासायनिक अभिक्रिया कमी तापमानाला घडून येण्यासाठी उत्प्रेरकाची मदत होते. उत्प्रेरक फक्त रासायनिक अभिक्रिया घडायला मदत करतो, पण स्वत: मात्र अभिक्रियेत भाग घेत नाही. गाडय़ांच्या एग्झॉस्ट पाइपमधून (निष्कास नलिकेतून) नायट्रोजन ऑक्साइडसारखे प्रदूषण करणारे वायू बाहेर पडतात. या वायूंपासून वातावरणाला त्रासदायक न ठरणारे पदार्थ तयार करण्याच्या कामगिरीत ऱ्होडिअमचा उत्प्रेरक म्हणून मोठाच उपयोग होतो.

-डॉ. मानसी राजाध्यक्ष 

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २६ जुलै

दिनविशेष २६ जुलै

विज्ञान कोडे भाग - ४०

विज्ञान कोडे भाग - ४०

कृत्रिम मानवाचा आधुनिक प्रकार, 

विद्युत उपकरण माझे वेगवेगळे आकार.

स्वयंचलित बहुपयोगी यांत्रिक उपकरण, 

विकासासाठी माझ्या अहोरात्र संशोधन.

उद्योगात आहे माझा सर्रास वापर, 

सांगकामे काम माझे संगणक अज्ञावलीवर.

ओळखा पाहू मी आहे कोण?

उत्तर- यंत्रमानव (Robot)

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५६ - प्लॅटिनम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५६

ग्रीक भाषेतला ‘गुलाब’!

प्लॅटिनमच्या कुटुंबात प्लॅटिनम धरून एकूण सहा मंडळी!

इसवी सन १८००च्या सुमारास, विल्यम हाइड वॉलस्टन नावाचा रसायनशास्त्रज्ञ आपल्या प्रयोगशाळेत प्लॅटिनमच्या खनिजांवर संशोधन करत होता. अनेक रासायनिक अभिक्रिया करून बघत होता. आणि अचानक सुरेख गुलाबी- गुलाबाच्या रंगाचं, पण चकाकणारं एक संयुग तयार झालं. वॉलस्टनने या संयुगाचा सखोल अभ्यास केला आणि १८०३ साली त्याला एका नवीन मूलद्रव्याचा शोध लागला. ग्रीक भाषेत गुलाबाला ‘ऱ्होडॉन’ म्हणतात, म्हणून या मुलद्रव्याला ‘ऱ्होडिअम’ असं नाव दिल गेलं. प्लॅटिनमच्या कुटुंबातलं हे आणखी एक मूलद्रव्य!

प्लॅटिनमच्या कुटुंबात प्लॅटिनम धरून एकूण सहा मंडळी! रुथेनिअम, पॅलॅडिअम, ऑस्मिअम आणि इरिडीअम हे प्लॅटिनमच्या कुटुंबातले आणखी इतर चार जण! या सर्वाचे रासायनिक आणि भौतिक दोनही गुणधर्म बरेचसे सारखे! सारे जण चकचकीत चांदीसारखे पांढरे! सुरुवातीला आढळलेलं ‘ऱ्होडिअम’चं संयुग जरी गुलाबी रंगाचं असलं तरी शुद्ध ‘ऱ्होडिअम’ चकचकीत शुभ्रच! आणि ‘ऱ्होडिअम’चं संयुग जरी सापडलं असलं तरी ‘ऱ्होडिअम’ हे मूलद्रव्य सहसा कुठलीही रासायनिक अभिक्रिया ‘न’ करणारं! ‘ऱ्होडिअम’वर कोणत्याही तीव्र आम्लाची क्रिया होत नाही. खूप तापवलं तर ते हळूहळू ऑक्सिजनबरोबर अभिक्रिया करतं. खूप जास्त तापमानाला क्लोरीन किंवा ब्रोमिनबरोबर रासायनिक अभिक्रिया करणार ‘ऱ्होडिअम’, फ्लुओरिनबरोबर मात्र अजिबात क्रिया करत नाही. पृथ्वीच्या पाठीवर ‘ऱ्होडिअम’चा आढळही खूप कमी म्हणजे अगदी अतिदुर्मीळ म्हणावा एवढा! प्रति दशलक्ष भागात ०.०००१ भाग एवढय़ा कमी प्रमाणात ‘ऱ्होडिअम’ सापडतं!

‘ऱ्होडिअम’चं आवर्तसारणीतलं स्थानही खास आहे. अणुक्रमांक ४५ असलेलं हे मूलद्रव्य आवर्तसारणीच्या अगदी मध्यभागी (पाचव्या आवर्तनात आणि नवव्या गणात) आहे. प्लॅटिनमच्या कुटुंबातलं ‘ऱ्होडिअम’ तसं बघायला गेलं तर चांदी, सोनं यांसारख्या ‘मौल्यवान’ धातूंच्याही यादीतलं! किंबहुना ‘ऱ्होडिअम’ हे चांदी आणि सोनं यापेक्षाही मौल्यवान आहे. म्हणूनच तर एखाद्याच्या असामान्य कर्तृत्वाचा गौरव करायला जेव्हा चांदी, सोनंही कमी वाटायला लागतात; तेव्हा ‘ऱ्होडिअम’चं मानचिन्ह देऊ केलं जातं.

– डॉ. मानसी राजाध्यक्ष

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २५ जुलै

दिनविशेष २५ जुलै

लुईस ब्राऊन - पहिली मानव टेस्ट ट्युब बेबी

जन्मदिन - २५ जुलै १९७८

लुईस ब्राऊन ही आयव्हीएफ(IVF) तंत्राचा उपयोग करून जन्माला आलेली पहिली मानव टेस्टट्यूब बेबी आहे.

IVF ( In Vitro Fertilization) म्हणजेचं टेस्ट टयूब बेबीमध्ये स्त्रीला पाळीच्या गोळ्या दिल्या जातात आणि पाळीच्या 20 व्या दिवसापासून इंजेक्शन सुरू होतात जी रोज 20-25 दिवस घ्यावी लागतात मध्ये एक पाळी येते आणि दुसऱ्या दिवसापासून अंडाशयात अंडी तयार होण्यासाठी वेगळी इंजेक्शन सुरू करतात. पाळीच्या 9 व्या दिवसापासून Follicular Study करून अंडाशयातील Follicules वाढ 18 मी. मी. पेक्षा जास्त झाली की इंजेक्शन देऊन 36 तासांनी तयार झालेली अंडी अंडाशयातून सुईने बाहेर काढतात. त्यासाठी सोनोग्राफीचा उपयोग केला जातो. पेशंटच्या पोटावर कोणतीही शत्रक्रिया केली जात नाही. बाहेर काढलेली अंडी आणि पतीचे शुक्रजंतू यांचे शरीराच्या बाहेर मीलन घडवून आणतात आणि शरीराबाहेर गर्भ तयार केला जातो. हा गर्भ Incubator मध्ये 2-3 दिवस वाढवून नंतर पत्नीच्या गर्भ पिशवीमध्ये सोडला जातो. हा गर्भ गर्भपिशवीत रूजतो. 9 महिने त्याची वाढ होते आणि नंतर बाळ जन्माला येते.

विज्ञान कोडे भाग - ३९

विज्ञान कोडे भाग - ३९

कीटकजन्य एक मधुर पदार्थ, 

आयुर्वेदातून वर्णिले औषधी गुणधर्म.

दडलेला असतो सुंदर फुलात. 

साठविला जातो षट्कोनी पोळ्यात.

संरक्षक माझी सैनिकी माशी, 

टांगली झाडावर मेणाची पोळी, 

ओळखा पाहू मी आहे कोण?

उत्तर- मध  (Honey)

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५५ - रुथेनिअम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५५

इजा – बिजा – तिजा !

पृथ्वीवरच्या मूलद्रव्यांमध्ये ४४व्या क्रमांकावर असलेलं रुथेनिअम!

पृथ्वीवरच्या मूलद्रव्यांमध्ये ४४व्या क्रमांकावर असलेलं रुथेनिअम! हे मूलद्रव्य तसं देखणं, चकचकीत पांढऱ्या शुभ्र रंगाचं! प्लॅटिनम या मौल्यवान धातूच्या गटातलं!

या मूलद्रव्याचा शोध एकदा नाही, दोनदा नाही तर चक्क तीनदा लागला. १८०८ साली दक्षिण अमेरिकेत, प्लॅटिनम या मूलद्रव्यावर संशोधन करणाऱ्या, स्नियाडेक्की या वैज्ञानिकाला प्लॅटिनमच्या खनिजामध्ये अगदी थोडय़ा प्रमाणात हे नवीन मूलद्रव्य आढळलं. त्याने नवीन मूलद्रव्य आढळल्याचं जाहीर करत, त्याचं ‘व्हेस्टीअम’ असं नामकरणही केलं. त्यानंतर अनेक वैज्ञानिकांनी प्लॅटिनमच्या खनिजामध्ये ‘व्हेस्टीअम’ शोधण्याचे अयशस्वी प्रयत्न केले. स्वत: स्नियाडेक्कीलाही परत ते मूलद्रव्य मिळवता आलं नाही आणि शेवटी त्याने नवीन मूलद्रव्य शोधल्याचा दावा मागे घेतला.

या घटनेनंतर साधारण वीस वर्षांनी, ओसान या रशियन वैज्ञानिकाला, पुन्हा एकदा अणुक्रमांक ४४ या मूलद्रव्याच्या अस्तित्वाची कुणकुण लागली. त्याने तसं घोषितही केलं. पण इतिहासाची पुनरावृत्ती झाली. इतर संशोधकांनाही हे मूलद्रव्य परत मिळू शकलं नाही आणि त्यामुळे या शोधाबद्दल प्रश्नचिन्ह निर्माण झालं.

अखेरीस कार्ल क्लोस या रशियन वैज्ञानिकाला, प्लॅटिनमच्या खनिजावर काम करताना परत हे मूलद्रव्य आढळलं. त्याने यशस्वीरीत्या ते खनिजापासून वेगळं केलं आणि ते नवीन मूलद्रव्य असल्याचं प्रयोगांती सिद्धही केलं. प्राचीन काळी रशियाचं नाव ‘रुथेनिया’ असं होतं. तेव्हा देशाभिमानी कार्लने या नवीन मूलद्रव्याचं नाव ‘रुथेनिअम’ असं ठेवलं. अशा प्रकारे इजा-बिजा-तिजा झाला! ‘रुथेनिअम’ मूलद्रव्य पहिल्या दोन वैज्ञानिकांना नुसतं दर्शन देऊन गेलं आणि तिसऱ्या वेळेला मात्र कार्लने या मूलद्रव्याला प्रगट व्हायला भाग पाडलं.

पण या सगळ्यामागचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे एक तर रुथेनिअम हे प्लॅटिनमच्या कुटुंबातल! त्याचे सगळे गुणधर्म प्लॅटिनमशी मिळते-जुळते असल्यामुळे त्याला प्लॅटिनमच्या खनिजापासून वेगळं करणं खूप जिकिरीचं काम असतं. त्यामुळेच तर पहिल्या दोन वैज्ञानिकांना रुथेनिअमच्या अस्तित्वाची झलक दिसूनही ते परत मिळवू शकले नाहीत.

– डॉ. मानसी राजाध्यक्ष

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २४ जुलै

दिनविशेष २४ जुलै

राॅबर्ट लेडली - (Robert Ledley)

सिटी स्कॅन संशोधन - (Comuted Tomography scan)

स्मृतिदिन - २४ जुलै २०१२

सीटी म्हणजे कॉम्प्युटराइज्ड एक्सियल टोमोग्राफी (सीएटीसुद्धा म्हणतात).. सीटी स्कॅन ही तंत्रप्रणाली एक्स-रेचा पुढचा टप्पा आहे. एक्स-रेमध्ये एकाच दिशेने क्ष-किरण सोडले जाऊन त्या माध्यमातून शरीराच्या विशिष्ट भागाचा अभ्यास केला जातो. त्यामुळे एक्स-रेच्या माध्यमातून न्युमोनिआ, अस्थिभंग अशा हाडांशी संबंधित आजारांचे निदान करणे शक्य आहे.

मानवी शरीररचना अत्यंत जटिल आहे. तेव्हा ही जटिल व्यवस्था अंतर्भागातून कशी दिसते हे समजल्याशिवाय आजारांचे निदान करणे शक्य नाही. शरीर हे त्रिमितीय मात्र एक्स-रे द्विमितीय येतो. त्यामुळे एक्स-रे तपासणीमधून निदान करताना मर्यादा येतात. एक्स-रे तंत्राचा पुढचा टप्पा म्हणून सीटी स्कॅन तंत्रप्रणाली उदयाला आली. सीटी स्कॅनमध्ये विविध बाजूंनी क्ष-किरण सोडले जाऊन शरीराच्या अंतर्भागाची विविध अंगांनी छायाचित्रे घेतली जातात. संगणकाच्या साहाय्याने या छायाचित्रांच्या माध्यमातून शरीरातील विविध भागांचे त्रिमितीय स्वरूप पाहता येते आणि त्याद्वारे शरीरातील अंतर्भागाचे परीक्षण करता येते.

मेंदूच्या आजारासह मान, मणका, छाती, ओटीपोट, पोट आदी भागांमधील आजारांच्या निदानासाठी सीटी स्कॅनद्वारे तपासणी केली जाते. सीटी स्कॅन ही प्रणाली येण्यापूर्वी लक्षणांवरून केलेल्या शस्त्रक्रियेदरम्यान नेमका आजार

कोणता आहे, याचे निदान होत असे. सीटी स्कॅन तंत्रप्रणालीमुळे मात्र आता शरीरातील प्रत्येक अवयवाचे अंतर्परीक्षण करणे सोपे झाल्याने आजारांचे निदान वेळेत करणे शक्य झाले आहे.

सीटी स्कॅन किंवा मॅग्नेटिक रिझोन्स इमेजिंग (एमआरआय) या दोन्ही तंत्रप्रणालीचे बाह्य़स्वरूप आणि त्यातून मिळणारी छायाचित्रे यामध्ये साम्य असले तरी या दोन्ही तंत्रप्रणाली भिन्न आहेत. सीटी स्कॅनमध्ये मेंदूच्या प्रत्येक भागात क्ष-किरण सोडले जाऊन मेंदूची रचना आणि त्यामध्ये होणारे बदल याचा अभ्यास केला जातो.

विज्ञान कोडे भाग - ३८

विज्ञान कोडे भाग - ३८

स्वयंपोशी वनस्पतींचे वैशिष्ट्य महान, 

वनस्पतीच्या वाढीची प्रक्रिया छान.

गरज असते सूर्यप्रकाशाची, 

पाणी आणि कार्बन डाय ऑक्साइडची.

अन्न तयार करणारी प्रणाली वनस्पतीची, 

महत्वाची भूमिका हरितलवकाची.

ओळखा पाहू मी आहे कोण?

उत्तर- प्रकाश संश्लेषण (Photosynthesis)

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५४ - टेक्निशिअम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५४

टेक्निशिअम : अस्थिर मूलद्रव्य

एकोणिसाव्या शतकात नवनव्या मूलद्रव्यांच्या शोधासाठी शास्त्रज्ञांचे बरेच प्रयत्न चालू होते.

एकोणिसाव्या शतकात नवनव्या मूलद्रव्यांच्या शोधासाठी शास्त्रज्ञांचे बरेच प्रयत्न चालू होते. कार्लो पेरिर आणि एमेलिओ नसेग्रे या इटलीतील पालेर्मो विद्यापीठातील संशोधकांनी सायक्लोट्रॉनच्या टाकाऊ भागापासून या मूलद्रव्याची निर्मिती केली. कृत्रिम या अर्थाच्या टेक्नेटोज या ग्रीक शब्दावरून या मूलद्रव्याला टेक्निशिअम हे नाव देण्यात आले. टेक्निशिअम हे ४३ अणुक्रमांकाचे पाचव्या आवर्तनातील सातव्या श्रेणीतील सर्वात हलके आणि किरणोत्सारी मूलद्रव्य! पृथ्वीच्या पृष्ठभागात ते अत्यंत कमी प्रमाणात असते. युरेनिअम व थोरिअम यांच्या विघटनातून निर्माण होणारे हे मूलद्रव्य स्वत: किरणोत्सारी असल्यामुळे कुठल्याही वेळी पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर ते जास्तीत जास्त १८ हजार टन एवढेच सापडते.

प्लॅटिनमसदृश रूप असलेल्या या मूलद्रव्याची अणुरचना षटकोनी, काहीशी ग्रॅफाइटसारखी आहे. फारसे क्रियाशील नसलेले टेक्निशिअम हे आम्लराज (अ‍ॅक्वा रेजिया) व गंधकाम्लात विरघळते. त्याची पावडर ऑक्सिजनच्या सान्निध्यात पेट घेते.

टेक्निशिअम ऑरगॅनिक अणूंबरोबर संयोग करून जी जटिल संयुगे बनवते ती न्यूक्लिअर मेडिसिनमध्ये अत्यंत उपयोगी ठरली आहेत. टेक्निशिअमचे सर्वात स्थिर समस्थानिक आहे Tc-98 ज्याचे अर्धे आयुष्यकाळ ४२ लाख वर्षे आहे. Tc-93, Tc-94, Tc-95, Tc-96, Tc-99m यांचे अर्धे आयुष्यकाळ अनुक्रमे २.७३ तास, ४.८८ तास, २० तास, ४.३ दिवस व ६.०१ तास असल्याने त्याचा उपयोग न्यूक्लियर मेडिसिनमध्ये पुष्कळ होतो. मेंदू, हृदय थायरॉइड, फुप्फुसे, यकृत, पित्ताशय,  मूत्रिपडे, अस्थी रचना, रक्त व टय़ूमर्स यांच्या अभ्यासाकरिता Tc-99m म्हणजे मेटास्टेबल) रेडिओ ट्रेसर म्हणून वापरला जातो. महत्त्वाचा भाग हा की, निदानासाठी टेक्निशिअम वापरण्याचा फायदा म्हणजे हे मानवी शरीरातून पटकन बाहेरही टाकले जाते.

Tc-95 या समस्थानिकाचा उपयोग वनस्पती व प्राण्यांच्या अभ्यासाकरिता केला जातो. Tc-99 चे अर्धे आयुष्यकाळ मात्र २१.१ लाख वर्षे आहे. हा रेणू कमी शक्तीचे बीटा किरण सोडते, त्याचा वापर कॅलिब्रेशन (मात्रांकन), उत्प्रेरक, गंजरोधक घटक म्हणून होतो.

असे हे टेक्निशिअम व त्याचे समस्थानिक प्रयोगशाळेतच प्रामुख्याने तयार होतात. वैज्ञानिक ज्या तऱ्हेने प्रत्येक मूलद्रव्याचे गुण जाणून त्यांना मनुष्याच्या सेवेकरिता वापरतात त्याने अचंबित व्हायला होते.

– डॉ. कविता रेगे

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org

दिनविशेष २३ जुलै

दिनविशेष २३ जुलै

२३ जुलै १९९९ - 'चंद्रा' या क्ष-किरण दुर्बिणीचे प्रक्षेपण

चंद्रा क्ष-किरण वेधशाळा (Chandra X-ray Observatory) ही कृत्रिम उपग्रहाच्या स्वरूपातली एक अवकाशीय वेधशाळा आहे. २३ जुलै १९९९ रोजी एसटीएस-९३ मोहिमेमध्ये नासाच्या कोलंबिया अंतराळयानाने हिचे प्रक्षेपण करण्यात आले होते. ६४ तासामध्ये ही वेधशाळा पृथ्वीभोवती एक प्रदक्षिणा करते. या वेधशाळेमध्ये एक क्ष-किरण दुर्बीण आहे. तिच्यातील आरशांच्या उच्च कोनीय विभेदनामुळे ती तिच्यापूर्वीच्या इतर कुठल्याही क्ष-किरण दुर्बिणीपेक्षा १०० पटींनी जास्त संवेदनशील आहे. पृथ्वीचे वातावरण बहुतांश क्ष-किरणे शोषून घेते. त्यामुळे जमिनीवरील दुर्बिणींनी क्ष-किरणांचे निरीक्षण करता येत नाही. म्हणून अवकाशीय वेधशाळेची गरज भासते. ही दुर्बीण सध्या (२०१६ मध्ये) कार्यरत आहे.

चंद्रा वेधशाळा नासाच्या चार महान वेधशाळांमधील तिसरी वेधशाळा आहे. यामधील सर्वात पहिली हबल दुर्बीण, दुसरी इ.स. १९९१ मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आलेली कॉम्प्टन गॅमा किरण वेधशाळा आणि चौथी स्पिट्झर अवकाश दुर्बीणआहे.

चंद्रा या दुर्बिणीचे नाव भारतीय-अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ सुब्रह्मण्यन चंद्रशेखर यांच्या सन्मानार्थ देण्यात आले आहे.

सामान्यज्ञान प्रश्नसंग्रह भाग - ३०

सामान्यज्ञान प्रश्नसंग्रह भाग - ३०
प्रश्न-१) भारतीय राज्यघटनेच्या .............. परिशिष्टात विविध शपथ व नमुने दिलेले आहेत?
Ans:- परिशिष्ट-3

प्रश्न-२) मार्गदर्शक तत्त्वाबद्दल खालीलपैकी कोणते विधान सत्य आहे?
Ans:- या तत्त्वाच्या अमंलबजावणीसाठी नागरिकास न्यायालयात जाता येत नाही?

प्रश्न-३) राज्यसभेचा कार्यकाल किती वर्षाचा आहे?
Ans:- अनिश्र्चित

प्रश्न-४) संसदेच्या संसुक्त अधिवेशनाचे सभेचे अध्यक्षस्थान कोण भुषवितात?
Ans:- सभापती

प्रश्न-५) राष्ट्रपताची निवड कोण करतात?
Ans:- संसद व विधानसभेतील सर्व निर्वाचित सदस्य

प्रश्न-६) उपभोक्त्यापर्यंत सेव हे कोणत्या वहतुकीचे वैशिष्टय आहे.
Ans:- रस्ता

प्रश्न-७) मँगनीजाच्या उत्पादनात भारतातील प्रथम क्रमांकाचे राज्य कोणते?
Ans:- छत्तीसगढ

प्रश्न-८) डिझेल इंजिनचे कारखाने सर्वात जास्त कोठे आहेत?
Ans:- सातारा

प्रश्न-९) कोणत्या दोन देशांदरम्यान 'समझोता एक्सप्रेस' कोणत्या दोन देशादरम्यान धावते?
Ans:- भारत - पाकिस्थान

प्रश्न-१०) काथ ................ या वृक्षापासून बनवितात.
Ans:- खैर

प्रश्न-११) भारतीय न्यायपालिकेचे वैशिष्टय कोणते?
Ans:- एकेरी व एकात्म न्यायपालिका

प्रश्न-१२) योजना आयोगाचे पदसिध्द अध्यक्ष कोण असतात?
Ans:- पंतप्रधान

प्रश्न-१३) राज्यसभेचे सभांपती आपला राजीनामा ............ यांच्याकडे सादर करतात
Ans:- राष्ट्रपती

प्रश्न-१४) कायद्यासमोर समान हे तत्त्व खालीलपैकी कुणाला लागू होत नाही?
Ans:- राष्ट्रपती

प्रश्न-१५) राज्यपाल ------------ प्रतिनिधी या नात्याने आपली जबाबदारी पार पाडतात?
Ans:- राष्ट्रपतीचे

प्रश्न-१६) कॉम्प्यूटरच्या रॉममधील (ROM) स्थायी रूपात सुरक्षित कॉम्प्यूटर प्रोग्रामचे नाव काय आहे?
Ans:- फर्म वेयर

प्रश्न-१७) संगणकीय परिभाषेत BITS म्हणजे काय?
Ans:- Binary Digits

प्रश्न-१८) एका 'बायीट' मध्ये किती 'बिट्स' असतात?
Ans:- आठ

प्रश्न-१९) एक 'किलोबायीट' (KB) मध्ये किती बायीट असतात?
Ans:- 1024 बायीट

प्रश्न-२०) एका 'मेगाबायीट' (MB)मध्ये किती किलोबायीट असतात?
Ans:- 1024 किलोबायीट

सौजन्य - तंत्रस्नेही शिक्षक समूह, महाराष्ट्र राज्य

विज्ञान कोडे भाग - ३७

विज्ञान कोडे भाग - ३७

रस्त्यावर असणारा उंचवटा, 

ब्रेक दाबा पटापटा.

भरधाव वाहनांचा कमी करतो वेग, 

देतो मी चालकाला सावधगिरीचा संदेश.

अपघातापासून करतो बचाव, 

रस्ते सुरक्षा उत्तम उपाय, 

ओळखा पाहू मी आहे कोण?

उत्तर- गतिरोधक (Speed Breaker)

Like our Facebook page

https://www.facebook.com/noblesciencemagazine/

     ✍🏼 लेखक ✍🏼

SANDIP KRUSHNA JADHAO

    Chief Editor

    Noble Science

      7588090801

विज्ञान साक्षरता हाच आमचा ध्यास

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५३ - मॉलिब्डेनम

ओळख मूलद्रव्यांची भाग - ५३

लोखंडाचा सच्चा मित्र – मॉलिब्डेनम

फार वर्षांपूर्वी सेम्फिरोपल या गावच्या रस्त्यावर मोटारींच्या चाचण्या घेतल्या जात होत्या.

फार वर्षांपूर्वी सेम्फिरोपल या गावच्या रस्त्यावर मोटारींच्या चाचण्या घेतल्या जात होत्या, तपासणारे एकेक मोटार चालवून बघत होते. सर्व काम व्यवस्थित चालले होते. इतक्यात एक मोटार सपाट, गुळगुळीत रस्त्यावर चालत असतानाही उलटीपालटी झाली. निरीक्षणाअंती समजले की मोटारीचे चाक पोलादी नलिकेत मुक्तपणे फिरण्याऐवजी घट्ट अडकले होते. असे अपघात टाळण्यासाठी वंगण वापरणे महत्त्वाचे असते, मॉलिब्डेनम त्यासाठी वापरले जाते. मॉलिब्डेनम हे ग्रॅफाइटसारखे पदर असणारे आणि शिसे या धातूसारखे दिसणारे मूलद्रव्य आहे.

खरं तर अनेक मूलद्रव्यांच्या नावाप्रमाणे याच्याही नावाचं मूळ उगम ग्रीक भाषेत आहे. मॉलिब्डेस या ग्रीक शब्दाचा अर्थ शिसे. ‘गॅलेना मॉलिब्डॉस’ आणि ‘मॉलिब्डेनाइट’ या खनिजांमधून दोन मूलद्रव्ये मिळाली होती. मॉलिब्डेनमच्या शिसेसदृश दिसण्यामुळे याला शिसे समजण्यात आले होते. १७७८ मध्ये कार्ल शीलने मॉलिब्डेनमचा शोध लावला, पण शिसे आणि हे मूलद्रव्य एकच आहे असा त्याचाही समज झाला. पुढे १७८१मध्ये पीटर जेकब जेम याने मॉलिब्डेनम हे मूलद्रव्य वेगळे करण्यात यश मिळविले.

मॉलिब्डेनम हा लोखंडाचा सच्चा मित्र म्हणायला हरकत नाही. पॅरिसमधील सुप्रसिद्ध लोवर वस्तुसंग्रहालयाचे बांधकाम मॉली स्टील या पोलाद आणि मॉलिब्डेनमच्या संमिश्राने केले आहे. पोलादाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी त्यात मॉलिब्डेनम मिसळतात. पोलादाची वर्धनीयता (पत्रा करण्याची क्षमता) आणि तन्यता (तार तयार करण्याची क्षमता) वाढवण्याचे काम मॉलिब्डेनम करते. तसेच पोलादाची मजबुतीही वाढवते. शस्त्रास्त्रे, चिलखते तयार करताना मॉलिब्डेनम आणि पोलादाचे संमिश्र वापरले जाते. सुप्रसिद्ध सामुराई तलवारींच्या धारदारपणाचे रहस्यही हेच संमिश्र आहे.

आज आपण ग्रॅफाइटच्या पेन्सिल वापरतो. कित्येक शतकांपूर्वी मॉलिब्डेनम या मूलद्रव्याचा वापर मॉलिब्डेनाइट या खनिजाच्या स्वरूपात पेन्सिल म्हणून केला जात असे. या खनिजामुळे हिरवट-भुऱ्या रंगाच्या रेषा कागदावर उमटतात. द्रवरूप नायट्रोजनचा साठा करण्यासाठी थंडतारोधक पोलादाच्या टाक्या तयार केल्या जातात. या टाक्यांच्या जोडकामास भेगा पडत असत, मॉलिब्डेनमने सच्च्या मित्रासारखा पोलादाचा हाही प्रश्न सोडवला.

काही वर्षांपूर्वी अमेरिकन संशोधकांनी रंग बदलणाऱ्या काचेचा प्रकार शोधला होता. या काचेच्या मिश्रणात मॉलिब्डेनम मिसळले जायचे किंवा काचेच्या दोन थरांमध्ये मॉलिब्डेनमचा थर असायचा. ही काच सूर्यप्रकाशात निळसर तर रात्री पारदर्शक होत असे.

– अनघा अमोल वक्टे

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org